Шынайы картина қандай?
Фильмнің бас рөлінде әйел болғандықтан ең әуелі, әрине, бұл картина қоғамдағы өзекті мәселенің қаншалықты шынайы әрі әділ көрінісі болды деген сұрақ туындады.
Лудомания туралы әлемдік деңгейдегі түрлі зерттеуге сүйенсек, құмар ойындарға тәуелді адамдардың басым көпшілігі — ерлер. Қазақстанның өзінде де, бейресми деректерге қарағанда, құмар ойынға тәуелділердің 80 % — ер адамдар.
Адам құмар ойынға қаншалықты тәуелді екенін анықтайтын халықаралық Problem Gambling Severity Index бойынша, әйелдердің лудоманияға ұшырау ықтималдығы ерлердікінен 1,8 есе төмен. Ерлер құмар ойындарды тартысты жарыс, зор бәсеке деп қабылдайды. Ал әйелдер ойынды күнделікті күйбең тірліктен демалудың, көңіл көтерудің бір түрі деп біледі.
Әдетте ерлер құмар ойынды 20 жас шамасында бастаса, әйелдер орта есеппен 30 жастан кейін ойнайды; ерлер лудоманияның қауіпті деңгейіне үш жыл ішінде өтсе, әйелдерде бұл процесс орташа 12 жылға созылады. Бұл деректер гендерлік айырмашылықтар айқын екенін көрсетеді.
Сондықтан орта жастағы қазақ әйелі статистика бойынша да, елдегі әлеуметтік норма тұрғысынан да лудомания мәселесінде жинақтық образ бола алмайды. Қазақстандағы әйел лудоманиясы мен еркек лудоманиясының сипаты бір болғанымен, себебі алуан.
Алайда ашық дереккөзден фильм режиссері не команданың өзге мүшелері неге тап құмар ойынға тәуелдік мәселесін әйел образы арқылы көрсеткісі келгеніне қандай да бір түсіндірме тапқан жоқпын. Тек фильм авторларының Қазақстанда 500 мыңдай лудоман бар деген бейресми дереккөзден «шабыт алғанын» оқыдым.
«Жоғары билікке» мойынсұну
Фильмде бас кейіпкер — орта жастағы Жұлдызды Қазақстаннан шыққан еуропалық актриса Гүзел Жан сомдайды. Мақаланың осы тарауында спойлер болуы мүмкін екенін ескертемін.
Тәуелдік кесірінен бәрінен айырылып, қайта аяққа тұруға күш салатын Жұлдыздың өмірін көрсететін бұл туынды жалпы драматургия тұрғысынан кейбір көрерменге қызық болғанымен, феминистік көзқарасқа салғанда көп сынға шыдай бермейді.
«Игроманка» фильмі ойынқұмарлық проблемасын әйелдің басына түскен трагедия деп бейнелейді. Британдық GamCare сияқты ұйымдардың зерттеулері әйелдер арасында лудомания көбіне экономикалық, психологиялық және әлеуметтік қысымдардан туындайтынын көрсетсе де, фильм кейіпкердің проблемасын көбіне «жеке әлсіздік» пен «жалғыздық трагедиясы» тұрғысынан қарастырады.
Яғни, жұмыссыздық, төмен жалақы, үйдегі зорлық-зомбылықтан қашу не отбасындағы патриархал құрылымнан туындайтын шарасыздық пен күйзеліс әйелді құмар ойынға итермелеуі мүмкін. Бұл — құмар ойынға тәуелдікті ақтау емес, әйелдердің лудомания ұшырау себебі ерлердікінен басқа екенін еске салу.
Бірақ Жұлдыздың ойынға неге тәуелді болғаны фильмде көрсетілмейді. Әрине, оның бала кездегі арманына қол жеткізе алмағаны, әкесі қалаған жолмен жүрмегені немесе отбасындағы бақытсыздығы ішкі күйзелісін күшейткен болуы мүмкін, бірақ бұл біздің болжам ғана. Қазақ әйелдері арасындағы лудомания мәселесінің жинақтық образы осылайша ашылмаған күйінде қалып отыр.
Қоғамда, әсіресе патриархал қазақ қоғамында лудоманияға ұшыраған әйелдер жиі жүйелі кемсітушілік пен стигматизациядан қосарлама соққы алады. Біріншісі — «құмар ойынға тәуелді» деген айыптау, екіншісі — «әйел бола тұра мұндайға бардың» деген моральдық қысым. Фильмде осы екеуі де көрініс табады. Авторлар қоғамдағы әйелдерге қатысты таптаурын түсініктерді ұмытпай, Жұлдыздың мәселесіне үңілмегені қате болды деп есептеймін.
Жұлдыздың әкесінен жылап кешірім сұрағаны, бәріне өзін ғана кінәлап, қамқоршы органдар ұлын тартып алғаны үшін жанын жегідей жеп, «кінәні мойындау» процесі кезінде ғана «өзін тапқаны» — феминистік көзқарас тұрғысынан сынға түсетін аспект. Патриархал қоғамда әйелдің кез келген сәтсіздік не қателік себебін ең алдымен өзінен іздеп, бәрінен кешірім сұрауға мәжбүр болғаны «әйел өзін құрбан етіп, кешірім сұрағанда ғана тура жолға түседі» деген тереңірек салт-саналық нормалармен байланысты.
Жұлдыздың әкесінен, яғни отбасындағы патриархал биліктен кешірім сұрағаны — үй ішіндегі иерархиялық қарым-қатынастың көрінісі. Әйелдің әке сөзін заңдай көретіні, оған қарсы шығу мүмкіндігінің жоқтығы, шетелде білім алып, табысты компанияны басқара тұра өз еркі өзінде болмағаны — бәрі де патриархалды құрылымның бір бөлігі. Бұл британдық әлеуметтанушы, гендерлік теңдік, әлеуметтік теория мен зорлық-зомбылықты зерттеуші Сильвия Вальбидің «патриархат режим» тұжырымымен үндес: қоғамда және отбасында жоғары мәртебеге ие ер адам әйелдің іс-әрекетін бақылауға алып, оны кез келген жағдайда өзін кінәлі сезінуге бейіл тұрады.
Кейіпкердің патриархал билік алдында кінәсін жылап мойындағаны — феминистік тұрғыда даулы эпизод. Әйелдің ішкі дағдарысы мен лудоманияға салынуына тек өзі кінәлі деп пайымдалып, әлеуметтік-экономикалық және мәдени қысымдар тасада қалады. Феминистік теория бойынша, әйелдің мінез-құлқы мен қоғамдық мәртебесі — тек «жеке таңдау» не «жеке әлсіздік» емес, жүйелік құрылымдар әсерінің де нәтижесі.
Фильмде әйел «өзін түзету» үшін міндетті түрде өзін күстаналап, қайта тууға тиіс деген пайым дәріптеліп, әкесі мен күйеуінің бейнесіндегі патриархал нормаларға шаң жуытпайды.
Ана рөлін идеалдандыратын «intensive mothering» концептісіне сүйенсек, әйел үнемі моральдық жауапкершілік жүгін арқалап, қоғам үмітін ақтауы қажет. Фильмнің оқиға желісінде Жұлдыздың ана болғаны оның қателік салмағын екі есе ауырлатып, кез келген әрекеті «ана ретінде дұрыс жасай алмады» деген айыптауға ұласады. Нәтижесінде кейіпкер отбасынан, әсіресе баласынан айырылғанды өзінің ғана кінәсі деп көреді, сөйтіп тағы да патриархалдық тәртіптің (осы фильмнің де) «әйел — әрқашан бәріне борышкер» деген ұстанымын әшкерелейді.
Фильм әйелдің жеке драмасын әке билігі, қоғамдық норма және экономикалық тәуелділік сияқты жүйелік факторлармен байланыстырып көрсете түссе, көрермен бұл мәселеге тереңірек бойлап, әйелдердің мұндай жағдайда неге «жалғыз кінәлі» боп көрінетінін жақсырақ ұғынар еді. Бірақ туынды көбіне кейіпкердің жеке әлсіздігінен туған трагедия іспетті әсер қалдырады, сөйтіп әйелге қатысты «сен бәрін өзің құрттың, енді өзің түзет» деген патриархалдық шаблонды қайталағандай болды.
Бір қатені жіберген екі туынды
«Игроманка» фильмін 2022 жылы aitube.kz платформасында жарық көрген режиссер Диас Бертистің «Игрок» веб-сериалымен салыстырып көрейік.
«Игрок» пен «Игроманка» Қазақстандағы құмар ойындарға тәуелдік мәселесіне екі түрлі ракурстан қарайды, алайда екеуі де образдарды гендерлік бейнелеуге келгенде қоғамдағы патриархал шындықты әшкерелейді.
«Игрок» сериалында бас кейіпкер — құмар ойынға берілген ер адам. Онда ерлерге телінетін маскулин стереотиптер (тәуекелге бел буу, ішкі сезімдерін тежеп, проблеманы жалғыз шешуге ұмтылу) көп көрініс табады. Бұл тұрғыда сериал америкалық гендерлік психолог Элис Иглидің гендерлік рөл теориясында сипатталғандай, қоғамның ерлерге қайсарлық пен батылдықты жүктеуімен үндеседі.
«Игрокта» әйел кейіпкерлер қосалқы не қамқоршы рөлде көрсетіліп, эмоционал қызмет көрсетумен (emotional labor) шектеледі. Ер адамның ойынқұмарлық мәселесін жеңілдетуге тырысқанымен, ешбір әйел образы агенттік таныта алмайды, яғни ықпалы жоқ адамдар деп сипатталады. Сериал әйел бейнесін пассив көмекші ретінде ғана суреттеп, құмар ойындардан туындайтын қиындықтан қатты зардап шегетін, бірақ шешім қабылдау тетіктеріне сирек қол жеткізетін әлжуаз топ ретінде көрсетеді.
Бұл — америкалық феминист, жазушы Бетти Фридманның әйелдерге қатысты әлеуметтік-мәдени шектеулер жайлы баяндайтын еңбегіндегі (Freedman, 1963) патриархал құрылымдар сипатының бір көрінісі.
«Игрок» туындысында ер адамның ойынқұмарлығы отбасына ауыр тиіп, әйелдер еріксіз «құтқарушы» рөліне көшсе, «Игроманкада» әйелдің өзі отбасы мен әлеуметтік міндеті алдында кінәлі сезінеді. «Игрок» әйелдердің әрекет еркіндігін шектеп, оларға тек ер адамның әрекет салдарына жауап беруге тиіс тұлға ретінде қарап, өз тағдырына ықпал ету құралдарынан айырады. Ал «Игроманка» әйелдердің ойынқұмарлығы туралы батыл сөз қозғағанмен, мәселені көбіне кейіпкердің жеке ішкі дағдарысымен байланыстырып, патриархал құрылымдар әсерін жеткілікті дәрежеде ашпайды. Осылайша екі туындыда қазақ қоғамындағы гендерлік рөлдердің дәстүрлі бөлінісі (әсіресе, әйелдер рөлі) сақталып отырғанын аңғаруға болады.
Екі туындыны феминистік оптикаға салсақ, бірі ерлерге қатысты маскулиндік таптаурындарды қайталаса, екіншісі әйелдің «нәзік те осал» образын экранға шығарады. Сөйтіп екі картина да лудоманияға ұшырататын терең әлеуметтік және гендерлік факторларды толық ашпаған күйі, мәселенің бетін сипап қана қойды.
Қорыта айтқанда
«Игроманка» фильміндегі әйелді «өз денесін бәс ретінде тігуге дейін апарған» жағдай әдетте патриархал нормалар мен кешенді себептердің кесірі екенін ескеретін тереңірек талдауды қажет етеді.
Әйелді «жеке әлсіздігі» үшін айыптап, отбасылық я әлеуметтік рөлін (ана, қыз, директор) мінсіз атқара алмағаны үшін кінәлау — қоғамдағы «әйел бәріне міндетті», «әйел бәріне жауапты» деген екіұдай стандартты күшейтеді.
Кейіпкердің бойжеткен кезден бастап орта жастағы әйелге дейінгі аралықта өз еркі өзінде болмағаны патриархал құрылымның құрамдас бөлігі ретінде әрі тәуелдік тууының бір себебі деп қарастырылғанда, Жұлдыздың ауыр тағдыры әлеуметтік өзгеріске шақыратын маңызды месседжге айналар еді. Бірақ, өкінішке қарай, бұл фильм шынайы картинадан алыс шикі туынды болып шықты.
