«Өнер әрқашан тәуелсіз болған»
Оразай Қыдырбай: Ғалым мырза, авторитар елдерде, оның ішінде Freedom House сияқты ұйымдар авторитар санайтын біз де бармыз, тәуелсіз өнерге түрлі қысым жасалады. Арт-көрмелер, перфоманстарға рұқсат етіле бермейді. Айыппұл салып жатады. Мәселен, täuel[dı]sız арт-бірлестігі Астана қаласында кеш ұйымдастырмақ еді, бірақ түрлі сылтаумен өткізуге мүмкіндік бермей қойды. Мұндай шектеулердің қоғам мен өнерге қандай зияны бар және қоғам осындай шектеулерге қалай қарсы тұра алады?
Ғалым Жүсіпбек: Жалпы мұны freedom of expression дейді, яғни өз пікірін, ойын жеткізе білу, ол — фундаментал, яғни іргелі адам құқықтарының бірі. Адамның өз пікірін білдіре білуі, басқаларға жеткізе білуі, адамның адам болу табиғатының ең керемет көріністерінің бірі. Бұл өнер арқылы да іске асады. Яғни, өнер адамдарының перфоманстарын шектеу, олардың туындыларын бір жерге апарып көрсетуге шектеу қою дегеніміз — freedom of expression дегеннің не екенін түсінбеу, оны қабылдамау. Бұл — өте үлкен проблема. Бұл — саяси протест жасау емес. Жақсы, саяси протест жасаса, жасасын. Өйткені саяси протест — freedom of expression-ның бір түрі. Жалпы өнер адамдарының жасайтыны — freedom of expression. Ол — фундаментал, іргелі құқық, адам болу табиғатының ең керемет көріністерінің бірі. Бізде оның шектелуі — авторитар саясаттың, авторитар түсініктердің көрінісі, бұрынғы кеңестік кезеңнің әдеті.
Бұған қоғам ретінде қалай қарсы тұра аламыз? Әр кейске реакция білдіруіміз керек. Шектеуге ұшыраған адамға не топқа қолдау көрсетуіміз қажет. Мүмкіндігінше мұның дұрыс емес екенін айтып, қоғамға таратуымыз керек. Біздің қоғам демократиялы қоғам боламын десе, өнер адамдарының, білім адамдарының, жазушылардың, ақындардың пікір білдіруіне шектеу жасамауы керек. Әрине, нәсілшіл, қантөгіске шақыратын пікірлердің жөні бөлек. Алайда адам өзінің пікірін білдірем десе, оны шектеуге болмайды. Өнер адамдары мен журналистер бұл құқықты тікелей пайдаланатын адамдар.
Фото: täuel[dı]sız театры
Оразай Қыдырбай: Еркін, тәуелсіз өнердің қоғамға, адамдарға маңызы қандай?
Ғалым Жүсіпбек: Өнер — өркениетті тұлға ретінде дамуына іргетас болатын нәрсе. Өнер адамдары қатты болмайды. Өнер адамды қатайтпайды, жұмсартады.
Авторитар, әсіресе тоталитар саяси жүйе адамды брутализациялайды, қоғам брутализациядан өтеді. Себебі, мемлекеттің қоғаммен қатынасының негізгі құралы — зорлық, қоғаммен шынайы диалог құру — қиял. Мысалы, Совет одағының тарихына үңілсек, бұл жүйе тұлғаны қатты брутализацияға ұшыратты, қатал қылды. Ол табиғи нәрсе болды. Неліктен? Халық қырылды, репрессия болды, ашаршылығы бар. Қысқасы, 20-30-40 жыл бойы мемлекет саясаты адамды брутализациялады. Адамдардың ең негізгі мақсаты әйтеуір аман қалу болды. Бұл бірте-бірте тұлғаны қатайтады. Жүйе адамды осыған алып келеді. Мұндай ортада өнер өз тұғырын жоғалтты. Әрине, ол мүлдем жойылып кетпейді, бірақ тұлға брутализацияға ұшыраған қоғамда өнердің орны, мәртебесі төменірек болады.
Брутализацияға ұшыраған қоғамда өте қызық бір парадокс пайда болады: мұндай қоғамда өнермен айналысатын адамдардың өзі брутал адамдар болуы мүмкін. Ең керемет мысалдың бірі — Евгений Пригожин. «Вагнер» жалдамалы әскерилер тобының негізін қалаған, адам өлтіргіш, адам өлтіруді бизнеске айналдырған адам. Бірақ өнерді жақсы көретін. Тіпті өзі негізін қалаған компанияның аты композитордың есімімен аталады. Анасының әлі көзі тірі, ол галерея ұстайды. Қарап тұрсаңыз, бұл парадокс емес пе? Өнерді жақсы көретін адам. Бірақ өте қатыгез болды. Ол Америкада да бар. Кейбір адамдар өнерді өте қатты жақсы көреді. Галерея ашады, музей ұстайды. Бірақ істеп жатқаны жақсы тірлік емес. Одан бұрынырақтағы тағы бір мысал — Гитлер. Гитлер де өнерді жақсы көрген.
Оразай Қыдырбай: Бұл этика мен эстетиканың мәселесі емес пе? Сіз айтып отырған тұлғалар өнерге көбіне эстетикалық тұрғыдан қарайды. Ал өнердің этикалық жағы да бар емес пе?
Ғалым Жүсіпбек: Иә, менің қозғап отырғаным осы этикалық жағы. Олар өнердің этикалық тамырын түсінбейді. Неліктен? Өйткені олар брутализациядан өткен ғой. Нацистердің бірталайы классикалық музыканы жақсы көрген. Сонда бұл нені аңғартады? Бұл қазіргі сәтте көп айтылмай жүрген нәрсе шығар, бірақ белгілі бір салаларда жиі көтеріледі. Гуманистік педагогика мен балалар психологиясында жиі айтылып, дегенмен, өкінішке қарай, басқа салаларда айтылмайды — өнер мен ғылымды, ақыл мен сезімді ұштастыратын негізгі фактордың бірі — бала тәрбиесі. Ол бала писхологиясына қатысты нәрселер.
Бала тәрбиелеу моделінде авторитар (authoritarian), деспот ата-ана моделі басым болса, немесе neglectfull, яғни немқұрайды қатынас болса, бала арамшөп сияқты еш күтімсіз, өзімен-өзі өсетін болса, онда бала тұлғасы қатаяды. Ал, керісінше, ата-ана балаға жылылық көрсетіп, авторитетті-демократикалық (authoritative-democratic model) деп аталатын модельдер бар, соған сәйкес, баламен гуманистік тұрғыда қатынас орнатса, диалог болса, басқалалардың шекараларын позитив дисциплина нәтижесінде үйренсе, осындай бала тәрбиелеу моделін қабылдаса, онда балада ақыл мен сезімді дихотомикалық бөлу, яғни бір бірінен ажыратып тастау пайда болмайды. Бала тұлғасы қатаймайды. Ата-ананың авторитар (authoritarian) немесе немқұрайды тәрбиесі «empathy gap», яғни эмпатияның жетілмеуін, эмпатияның эрозиясын тудыруы келешекте өте үлкен саяси және әлеуметтік мәселелерге алып келеді. Авторитар және немқұрайлы бала тәрбиелеу модельдері (бұған авторитар білім беру жүйесін де міндетті түрде қосу керек) эмпатияның қалыптасуын тежейді, бұзады, «эмпатия алшақтығын» тудырады және бұл жеке тұлғаның қатыгезденуіне алып келеді. Осылайша, бала тәрбиесінде және білім беру жүйесінде тамырланатын әлеуметтік және саяси авторитаризмның тұйық шеңбері пайда болады.
Мұның қазіргі заманға қатысты тұсы, капиталистік экономикалық жүйе түсінігі тұлғаны қатайтады. Бұл эмпатиямен байланысты нәрсе. Тіпті бала психологиясымен айналысатын мамандардың айтатыны, ата-ананың баласына бере алатын ең керемет сыйы, қазынасы, құндылығы — эмпатия. Өзінің өмір салты арқылы балаға эмпатияны ұялату. Эмпатия бар жерде өнер де шын мәнісінде өнер болады. Сіз айтқан өнердің эстетикалық сипаты ғана емес, этикалық құндылығы да ортаға шығады.
Өнер адамды қатаюдан сақтап қалатын нәрсеге айналады. Яғни, адам қатайып кетіп, Пригожин сияқты өзінің адам өлтіретін компаниясына «Вагнер» деген ат қоймайды. Ондай түсінік оның ойына да кіріп-шықпайды. Өйткені өнерге жақын адам, жақын ғана емес, оны түсінетін адам — орысшалап айтқанда «утонченный» адам. Біреудің ауыртпашылығын, біреудің қиналғанын түсінетін адам. Өйткені өнер адамның сезімдерін ашады. Ал оның іргетасы отбасында қалыптасады. Сонда көрдіңіз бе, бұл жерде көп нәрсе бір-бірімен байланысып кеткен.
Брутализация мен өнерді өнер ретінде, этикалық феномен ретінде қабылдау бір-бірімен тікелей байланысты. Бірақ кейінгі уақытта да брутализация жүруі мүмкін, бірақ ол көбіне стереотиптер арқылы жүзеге асады. Білім беру арқылы немесе біздің әлеуметтік ортада стереотиптер енуі мүмкін. Этникалық стереотиптер, діни стереотиптер дегендей. Және, өкінішке қарай, бұл стереотиптерді біздің санамызға енгізетін негізгі жолдардың бірі — заманауи білім беру. Экономикалық теорияға және саяси экономикаға байланысты көптеген теория бар. Мысалы, капиталист елдерде 1970 жылдарға дейін «кэмбридж әл-ауқат» (welfare), кейнесиандық саяси экономикасы басымырақ болды. Оның «экономиканың мақсаты не?» деген сұраққа берген анықтамасы, жалпылама алсақ, «қоғамның әл-ауқаттын дамыту» болды. Алайда бұл 1990-дан кейін қатты өзгерді. Неоклассик/неолиберал экономикалық теория басым болды, ғаламға жайылды. Айта кететіні, 1929 жылғы ғаламдық дағдарысқа алып келген осы түсініктің бұрынғы версиясы еді. Біздің нарықтық экономикаға өтуіміз дәл осы кезеңге сәйкес келді. Біз капитализмді осы модель арқылы үйреніп қабылдадық. Бұл теорияда тіпті «экономиканың мақсаты не?» деген сұрақ сұралмайды, алайда бүкіл экономикалық, саяси, тіпті әлеуметтік сұрақтарды «еркін нарық шешіп береді» деген абсолют түсінік бар. Бұл теорияны нарықтық фундаментализм деп те атайтын ойшылдар бар: барлық нәрсені ақша шешеді, ал адамдардың ақшасы болмай, бейшара болып жүрсе, демек олардың нарықтық экономикаға (ол болса ғаламдық/универсал, тіпті абсолют болып саналатын заңдарға сәйкес жұмыс істейді-міс деп қабылданды) мойынсұнбағаны деп айтылды. Сондықтан «олар — неудачниктер, несіне оларға жанымыз ашуы керек? Нарықтық экономика осылай шешіп қойды ғой?!» Осыны адам теория ретінде оқи келе, эмпатиясы бір кезде эрозияға ұшырайды. Эмпатияны эрозияға ұшырататын факторлар бірталай. Сонда бұл ортада ғылым қайтадан мынаған әкеледі: ақыл инструменталист болады, сезім екінші, үшінші қатарға кетіп қалады, тіпті ақылға қарама-қайшы құбылыс ретінде қарастырылады.
Шынайы өнер
Оразай Қыдырбай: Қазір нарықтық экономика өнерді қалай өзгертіп жатыр?
Ғалым Жүсіпбек: Мен мүлдем қабылдамайтын өте қайшылықты ұғымдардың бірі — заңмен реттелмейтін капитализм. Бұл капиталист түсінік дамығаннан кейін, әсіресе неолиберал капитализм жаһандық деңгейге шыққаннан кейін өнер ұғымын ағылшынша айтқанда hijacking жасады, қатты бұрмалап жіберді. «Ақша табу — өнер» деді.
Бұл нені аңғартады? Өнерді алды да, өзінің тұғырынан түсіріп тастады. Сонда демек сіз ақша тапсаңыз, демек өнерпаз адамсыз ба? Ақша табу — өнер деген сөз — өнерді тұғырдан түсіріп тастау деген сөз. Аллегория, сарказм ретінде айтар болсам, ең керемет философия — ақша табу. Бұл күлкілі нәрсе емес пе? Тарихта ешқандай ұлы философ ақша табуды мақсатқа айналдырмаған.
Бұл неге алып келді? Қазіргі кезде өнер адамдары күнкөрістің ең қиын сатыларында. Қарасаңыз, олар тауар сатпайды. Осы жерде мынадай қызық парадокстар бар: білім беру коммерцияланбауы керек. Денсаулық сақтау коммерцияланбауы керек. Екеуі коммерцияланса, өте үлкен әлеуметтік проблемалар туады.
Оны біз көріп отырмыз, мәселен, Covid-19 кезінде байқадық. Коммерцияланған денсаулық сақтау жүйесі бізге қамқор емес, бізді ауырсақ та қорғамайды. Бірақ common good, яғни жалпыға ортақ ізгілік, және біздің әлеуметтік адам құқығымыз еді ғой? Білім беру де сондай. Өйткені адам құқықтарының бірі — білім алу құқығы. Студент немесе оқушы — өзінің адам құқықтарын қанағаттандырайын деп келген тұлға. Білім алу — адам құқығы, ол осы құқықты талап ететін тұлға. Мен университетте жұмыс істесем, оларға капиталистік мағынада қызмет беріп жатқан адам емеспін. Мен олардың білім беру адам құқығын қанағаттандыруға көмектесіп жатқан адаммын. Мен service provider емеспін. Олар — клиент емес, мен — оларға сервис беретін адам емеспін. Тарихтағы қай философқа сен оларға сервис көрсетіп жатырсың деп айта аламыз?
Өнер де осы категорияға кіреді. Өнер адамдарын ақша табудың жолына түсіріп жіберу үлкен қылмыс десек болады. Ол — капиталимнің қылмысы. Білім, денсаулық, өнер — осы үшеуі адамға толыққанды адам болу үшін қажет нәрселер. Олай болса, өнер, өнер адамдары қалай күн көреді? Өткен тарихта қалай еді?
Өнер адамдары мен білім беру саласында істейтіндерді көбіне кәсіби қоғамдастықтар мен жергілікті ауқатты адамдар қамтамасыз етті. Айталық мұғалімдерге, мұғалім функциясын атқарушыларға белгілі деңгейде жалақы төленді. Бұл батыс-шығыс деп шартты түрде айтқанда, батыс пен шығыс екеуінде де болды. Нақтырақ мысал: Бұрындары өнер адамдарын христиан Еуропа елдерінде кәсіби гильдиялар қолдады. Ауқатты отбасылар мен тұлғалар қамтамасыз етті. Тіпті көптеген ренессанс дәуірінде өнер адамдарына шіркеулер, олардың қорлары көмектесті.
Мұсылман елдерде де денсаулық сақтау ешқашан коммерция болмаған. Білім беруді, ауруханаларды, менталды ауруы бар адамдарды (бұлар бірінші кезекте қарастырылатын, оларды ауруханадан шығарарда кемінде бірнеше айға жететіндей қаражат беретін) емдейтін ауруханаларды вакфтар қамтамасыз ететін. Вакф дегеніміз — қор ғой. Ауқатты адамдар осы қорға ақша аударады. Кейде оған мемлекет те көмектесіп, өз қазынасынан бөліп беретін. Сонда қай адам ауруханаға мұқтаж болса, сол адам ауруханаға барады да, тегін қызмет көреді. Қызмет демейік, өзінің денсаулық сақтау құқығын тегін қанағаттандырады. Дәрігер айлық алады, бірақ ол ем қабылдаушылардан ақы алмайды. Ақыны оған вакф төлейді. Білім беру де осындай еді. Сол кездің өзінде, пәленбай ғасыр бұрын осындай жүйе болды. Ол кезде капитализм шарықтамаған.
Өнер адамдары да осыған ұқсас жүйеде өмір сүрді. Оларды қамтамасыз ететін, қорғайтын сол елдің билеушілері, вакфтары болған. Яғни, олар өз еңбегін сатып, коммерциялауға мұқтаж болған жоқ. Қазіргі XXI ғасыр сондай өте қызық парадокстар туғызды. Білім адамдары, дәрігерлер және өнер адамдары ақша табуға және күнкөрісін қамтамасыз етуге мәжбүр. Бұл өнердің қадірін түсіріп жіберді. Өнер коммерцияланар болса, одан адамзатқа көп пайда келмейді.
Оразай Қыдырбай: Сонда нарықтық экономика мен этика арасында байланыс жоқ па? Либерализм мен нарықтық экономика да бір-бірімен байланысты болса, өнердегі этика, либерал түсінік пен нарықтық экономика арасында қандай байланыс болуы мүмкін?
Ғалым Жүсіпбек: Бәлкім күтпеген жауап болуы мүмкін. Либерал саяси философия (қысқартып либерализм деп айтамыз), нарықтық экономика (кейде еркін экономика деп те атайды) және этика, тіпті мораль арасында өте күшті байланыс болған.
Либерал саяси философияның дамуы мен «еркін нарық» (free market) түсінігінің (мен мұны капитализмнен бөлектеп осылай әдейі айтып тұрмын) дамуы өте қызық. Екеуі де әуел баста заманауи капиталистік түсінікте болған жоқ және позитивистік, материалистік бағытта та болған жоқ. Ұлы либерал ойшылдардың ең негізгі идеясы «табиғи құқықтар» болды, оларды құдай берді және адам баласын тең қылып жаратты деді. «Мемлекет озбыр, авторитар бола алмайды» деді, азаматтардың мемлекетті жаратуы «әлеуметтік келісім» (social contract) нәтижесінде болды, бұл болса, құдайдың адамды асқақ жаратуының көрінісі деді. Ең маңыздысы, олар моральдік, этикалық принциптерді қатаң ұстанды. Оларға қарсы Гоббс сынды озбыр лидер («озбыр әке», «озбыр патша»), озбыр мемлекет түсінігін және «макиавелизмді» (қойған мақсатқа қай жолмен, қантөгіс, өтірік айту, интрига болса да, жетсе де болады дейтін түсінік) өмірдің заңы деп қабылдаған ойшылдар болды. Оларды механистік түсінікке ие материалистер деп атаған, олар үшін этика мен мораль маңызды болмақ түгілі, кедергі деп санады.
«Еркін нарық» (free market) түсінігінің аталарының бірі ретінде танымал болған 18-ғасырдың шотланд философы Адам Смиттің тілін қолдансақ, қоғамның өркениетті немесе өркениетсіз болуы оның адамгершілік сезімдерін қаншалықты дұрыс қалыптастырып, нақтылауына байланысты. Мұның негізі — басқаларға жанашырлық таныту, яғни біздің басқалардың сезімдерін түсіну және бөлісу қабілетіміз деген. Адам Смит эмпатия ұғымын емес, «жан ашу» (sympathy) ұғымын қолданған, жалпы эмпатия ұғымы кейіндеу пайда болды, десек те, «жан ашу» мен «эмпатия» өте жақын ұғымдар. Адам Смит «кеудедегі адам» («man within the breast») деп ұжданды айтқан. Ұждан біздің әрекетімізді я мақұлдайды, я мақұлдмайды деген. Яғни оның «еркін нарық» (free market) түсінігінде моральдік, этикалық принциптер негіз болған. «Қай жолмен болса да пайда тап», «пайда табу адамгершіліктен жоғары», «адам өміріне қажетті салаларды коммерциалап пайда тап» деген түсініктер жоқ. Керісінше, жан ашу ұғымы бар.
19-ғасырдың аяғына дейін либерал түсініктің моральдік/этикалық, саяси және экономикалық сияқты үш тірегі болды. Саяси тіректе, айта кету керек, тұлға және қоғам ретінде «өз келешегін өзі белгілеу» (self-determination) қағидаты негізгілердің бірі. Ол болса «әлеуметтік келісімге» (social contract) негізделген , азаматтардың мүдделері үшін қызмет ететін, оларды қорғайтын «демократ саяси жүйе мен азамат құқықтарымен шектеулі мемлекетті» керектіреді. Моральдік/этикалық және саяси либерал қағидаттарды ұстанған Алаш зиялыларын (фото 1) қазақтың тұнғыш буын либерал-демократ зиялылары деп әбден сипаттауға болады. Либерализмнің моральдік/этикалық тірегі материалистік парадигманың дамыуына байланысты, әсіресе ғылымда, 20-ғасырда бірте-бірте ұмытылды. 1980-90-дарда неоклассикалық/неолиберал капитализмның ғаламға тарауымен бірге, тіпті моральдік/этикалық түсінікті нарық арқылы «релятивтендіру» үдерісі басталды, яғни мызғымайтын іргелі адами құндылықтарды, пайда табу мақсатына құрбан ете салу басталды. Бұл өнерге де, философияға да тікелей әсер етті. «Еркін нарық» түсінігі мен либерал саяси философияның адамды қанаушы, макиавелист, адамдар арасында иерархиялар жаратушы, әр нәрсені пайда табудың жолы ретінде қарастыратын неоклассик/неолиберал капитализмді дәйектеуі, легитимизациялауы кейін шықты. Бұл болса әлеуметтік ғылымдардағы сыни реализм (Critical Realism) мета-теориясы ойшылдары (мысалы, Эндрю Сайер, фото 2) айтатындай, «еркін нарық» ұғымы және либерал саяси философияны іштей бұзу болды.
Оразай Қыдырбай: Шынайы өнер деп нені айта аламыз?
Ғалым Жүсіпбек: Ақын Бақыт Кенжеевтің пікірінше, өнер — құдаймен тілдесудің бір түрі. Мұндай ой шығармашылықты рухани іс, әлемді түсінуге және ақиқатты білуге талпыну деп санайтын көптеген ақын мен суретшіге ортақ. Сонымен қатар Бақыт Кенжеев ақын немесе өнер адамы өнер арқылы құдаймен сөйлесетінін айтады. Ол поэзиядағы сөздердің астында жеңіл-желпі эмоциялар емес, қайғы-қасірет, жанашырлық және эмпатия тұруға тиіс дейді. Ол поэзия тек сөздердің жиынтығы емес, терең сезімдердің көрінісі екенін атап өткен.
Шынайы өнер әрқашан тәуелсіз болған. Неге? Өйткені олар проблеманы көрді. Эмпатия, жанашырлық, альтруизм ұғымдары қоғамның басқа мүшелеріне қарағанда оларда керемет дамыған еді. Өйткені өнер адамы — эмпатияны ең жақсы түсінетін адам. Ол әділетсіздікке шыдамайды. Оны өлең түрінде айтады, сурет түрінде сипаттайды, басқаша бір жолын тауып айтады. Пантомимо, пародия түрінде айтады. Сондықтан олар әрқашан тәуелсіз болуға тырысты. Өйткені мұсылман елдерінде вакфтар, Еуропа елдерінде басқаша аталады, жалпылама қор деп айталық, олар белгілі бір тұлғаларға белгілі бір саясатты әкеліп таңатын жағдайда болған жоқ. Болған да шығар, бірақ жүйелі түрде стратегия жоқ еді.
Жалпы шынайы өнер, эмпатия мен әділдік арасында, осы үш құбылыс арасында тікелей байланыс бар. Тіпті өнер мен философия арасында тікелей байланыс бар, ұлы өнер адамдары керемет философ та болған. Егер философия «парасатқа махаббатты» білдірсе, өнер «сұлулыққа деген махаббатты» білдіреді. Екеуі өте жақын, себебі махаббат — сезім, материалдық құбылыс емес, өлшенбейді, шексіз. Парасат та, өнер де шексіз. Яғни өнер мен философияны жақындастыратын шексіздік және әділдік ұғымы. Шынайы өнер мен шынайы философияда шексіздікті сезіну мен әділдікті негізгі құндылықтың бірі деп қабылдау бар.
Біздің 19-ғасыр аяғы мен 20-ғасыр басындағы отарсыздыққа қарсы шыққан тәуелсіз және демократ интеллигенциямыз өнерге өте жақын болды. Пьеса, өлең жазды, аспаптарда ойнады.
Оразай Қыдырбай: Өнердің тәуелсіздігін жоғалтуы да бар ғой?
Ғалым Жүсіпбек: Авторитар елдерде билік мемлекеттік тапсырыс арқылы өнерді тәуелсіз болу позициясынан ажыратты. Авторитар мемлекет жүйесі пайда болғаннан кейін өнер адамдары сол жүйенің тармақтарына, бөлшектеріне айнала бастады. Оны ең алғаш істеген бәлкім марксистер болды. Одан кейін советтер осыны пайдаланды. Қазіргі сәтте де бар.
Бұл — үлкен проблема, дилемма. Өнерді авторитар саясат мақсатына пайдалану деген — өте үлкен проблема. Өнерді өз тұғырынан түсіріп тастау. Капитализм «ақша табу — өнер» деп, қалай бұрмаласа, авторитар жүйе өнерді авторитар саясатты ақтау үшін пайдаланады. Екеуі бір-біріне өте ұқсас. Химера шығарады.
Фото: ArtKöshe театры
«Бейотар өнер капитализмнен құтқарады»
Оразай Қыдырбай: Жуырда aLqa театр фестивалінің ашылуында сіз ғылым мен өнердің тығыз байланысы жайлы айтқан едіңіз. Екеуінің байланысы қандай? «Бірі ақылға, екіншісі эмоцияға негізделеді» деген түсінік ғылым мен өнерді бір-біріне жат етіп тұрған жоқ па?
Ғалым Жүсіпбек: Мынадай бір қызық құбылыс бар: ежелгі мәдениеттердің барлығында дерлік өнер мен ғылым қатар жүрген. Ежелгі Үнді, ежелгі Иран өркениетін, кейінірек кезеңдегі ислам өркениетін алып қарасақ та, мәселен Әл-Фарабидің музыка туралы трактаттары және философиясы да бар. Әдебиетке қатысты еңбегі де, мемлекет басқаруға қатысты еңбегі де бар. Ибн Синада да сондай.
Бірақ XIX ғасырда ғылыми дарвинизм қарқынды дами бастады. Ол нәсілшіл мақсатта пайдаланылды. Адамдарды сатыға бөлді: қара нәсілді, азиат дегендей. «Кейбір нәсілдің даму деңгейі төмен, оларды басып алсақ, тіпті жойып жіберсек те болады. Бұл — табиғатта жүріп жатқан селекцияның бір түрі» деген ойлар тарады. Ол империялық және нәсілшіл мақсаттарға қызмет еткен идеяға айналды. Батыста ғылыми серпіліс, ғылыми әдісті негізгі философия көру бастамасы 19-ғасырда ғылыми дарвинизм арқылы кездеседі.
Бірте-бірте ақыл мен сезім бөлінді. Материалистік-позитивистік әдісте, позитивистік эпистемологияда сезімдерге орын берілмейді. Сезімді құбылыс ретінде әлсіздіктің көрсеткіші деп қабылдайды. Тіпті сезімдерді позитив негатив ретінде екіге-үшке бөлмейді. Мысалы, эмпатия сияқты позитив, жанашырлық, біреуге жақындық сезімді назарға алғысы келмейді. Ашу-ыза, қызғаныш сияқты сезімдер мен эмоциялар әлсіздіктің белгісі ретінде қарастырылды. Тіпті бұны айту қаншалықты орынды екенін білмеймін, ер адам — ақылдың, ал әйел адам эмоцияның өкілі ретінде көрінді. Осындай паттерналистік, мизогинист-патриархал түсінік те бар. Яғни, бұл ақыл жоғары, сезім төмен деген түсінікке жақын. «Сезімге берілу — әлсіздіктің белгісі, ал ақыл — әрқашан жоғары». Сөйтіп екеуін бөліп тастап, арасына қабырға тұрғызады.
Ғылыми термин қолданатын болсақ, бұл — дихотомия, қарама-қарсы қою. Бұл дұрыс емес. Сонда айналып келгенде ғылым тек ақылға негізделіп тұр деп, ақылға ғана қарайды да, сезімдерді елеусіз қалдырады. Оларды мүмкіндігінше төмендетеді.
Өнер мен ғылымды алшақ көру, оларды бір-бірінен бөліп тастау деген нәрсе бұрын болған жоқ. Дегенмен кейбіреулер «сіз қателесіп тұрсыз, қазіргі шақта қайдағы бөліну? Қазіргі заманауи батыс ғылымында да өнерді қабылдау бар ғой?! Қаншама профессор пианинода ойнайды» деп айтуы мүмкін. Ол бар, әрине. Ол кісілердің, атақты білім адамдарының өнермен айналысуы — өзін-өзі қорғау, self-defence. Ол — ғылым мен сезімді бөлетін қазіргі эпистемологияға қарсы жасаған көтерілістері. Олар іште жүргендіктен осы проблеманы байқайды, көреді. Соған олар шешім іздейді. Сондықтан олар барады да, эпистемологиялық проблеманы көріп тұрғандықтан, әдейі өнер үйренеді. Музыкамен айналысады, сурет салуды үйренеді. Өйткені қазіргі позитивист ғылыми эпистемология екеуін дихотомиялық бөлуге жағдай жасап отыр.
Қорыта айтқанда, ғылым мен өнерді бір-бірінен ажырату — қазіргі эпистемологияның кемшілігі. Өнер мен ғылым ежелгі дәуірлерде үйлесімде дамыды. Ал қазіргі материалистік- позитивистік көзқарас ақыл мен сезімді бөліп тастап, ғылымды прагматикалық құралға айналдырды. Ақыл мен сезімнің дихотомиялық бөлінуі гуманизмнің құлдырауына және ғылымның этикалық негіздерінен ажырауына әкелді. Сөйтіп эмпатия мен альтруизмнің маңыздылығы ескерілмей қалды.
Оразай Қыдырбай: Ғылыми дарвинизмнің үстем парадигмаға айналуы ғылым мен өнердің арасын ажыратқанын айтып өттіңіз. Қазіргі сәтте осы мәселені түсініп, ағаттық кеткенін мойындап, ғылым мен өнерді қайта біріктіргісі келетін бастамалар бар ма?
Ғалым Жүсіпбек: Ондай нақты бастамаларды қатты білмеймін. Бәлкім жалпылама бастама — бейотар/деколониал түсініктер шығар. Мұндай түсініктер батыс ғылымының позитивизмге бейімдігін айтады. Бейотар/ деколониал көзқарастардың пікірінше, қазіргі кезде батыс ғылымы позитивист эмпирицизмге тым бейімделіп кеткен. Ғылыми дарвинизмнің мұндай эпистемологиялық көзқарасы отарлаудың басқа бір формасы ретінде қарастырылады. Мен мұнда дарвинист көзқарасты ұстанатын адамдарға қарсы сөз айтып тұрған жоқпын, әркім өз таңдауы бойынша сенімін, ұстанымын қалыптастырады.
Материалистік парадигманың әлбетте ғылымда, мысалы, философияда орны орасан. Алайда менің бейотар/деколониал призма тұрғысынан айтпағым, позитивистік парадигманың әр нәрсені өлшейтін, әр нәрсеге өз призмасы арқылы баға беретін позициясы — заманауи отарлану (отарланудың, coloniality деп айтылады) жағдайының бір көрінісі. Одан ертерек католик догматикасы христиан Европада осындай болса, қазіргі кезде оған эпистемологиялық балама ретінде қарсы шыққан материалистік парадигма да осындай болып тұр.
Мынандай сұрақ та туындайды. Бұл саты яғни иерархия жарату емес пе? Әр-бір иерархия түбі дегуманизацияға алып келеді. Мысалы, эксклюзивті (exclusivist), консерватор діни түсінікте «дұрыс жолдағылар» мен «бұрыс жолдағылар» деп бөлу бар, «бұрыс жолдағыларды» дегуманизациялау бар немесе, кем дегенде, 2, 3-сұрыптағы адам деп көреді. Бұл тарихта болды, қазірде де бар.
Алайда мұны материалистік парадигманы ұстанатындар да жасады, жасап жатыр. Мысалы, Сталиндік кеңестік жүйе жасады. Оның бізге қазақтарға тікелей қатысы бар. Неліктен ашаршылықты геноцид деп әлі батыстың позитивистік ғылымы қабылдамады? Себебі материалист түсінік көшпенділерді дамудың, яғни қоғамдық эволюциялық дамудың төмендеу сатысында болғанын қабылдағандықтан, оларды иплицитті түрде дегуманизациялайды. Бұл болса, Ботакөз Қасымбекова мен Аминат Чокобаеваның, батыс зерттеушілерінің Орталық Азия тарихына қатысты стереотиптерге негізделген зерттеулеріне сыни анализинде айтылғандай, қырғынды, геноцидті — «түбі олардың экономикалық және қоғамдық дамуына пайдалы болды» деп, озбыр, тиран күшті жанама түрде ақтап шығады. Ресейдің отарлық және нәсілшіл санасымен жазылған анализдерінде болғандай тұрпайы болмаса да, имплицитті түрде қанаушыны ақтайды, құрбанды дегуманизациялайды.
Осы материалистік, эволюциялық көзқарасқа бейотар/деколониал түсінік түбегейлі қарсы. Осы бағыттың ойшылдары 20, 30 жылдан бері осыған байланысты көптеген сыни анализ жазып келеді. Тіпті бұл материалистік, эволюциялық көзқарасты қазіргі кезде Батыстағы деколониал бағатта болмаған зерттеушілердің өзі жоққа шығарып жатыр. Мысалы, Решат Касаба сияқты зерттеушілер көшпенділерді қоғамдық эволюциялық дамудың төменгі сатысында болмағанын дәлелдеп зерттеулер жасады.
Негізгі ойым мынада: деколониал, яғни бейотар түсінік батыстық материалистік ғылым парадигмасының үстемдігін отарлаудың нышаны ретінде қарастырады, сол себепті оған балама жол іздейді.
Альтернатива — көбіне жергілікті козмологиялар. Жергілікті козмологиялар — жергілікті индоген мәдениеттер мен жергілікті діндер. Олардың ешбірінде дерлік сезім мен ақыл бөлінбеген. Тіпті ғылыми дарвинизм қатты күшеймеген Батыс Еуропа философиясында да reasonable heart ұғымы болған. «Ойланатын жүрек» — негізінен ислам суфизміндегі ұғым, бірақ Еуропа елдерінде де болды. Феминистік түсініктің негізін қалаған философтардың бірі, жаңылыспасам, Мэри Уолстонкрафт. Міне, оның еңбектерінде де reasonable heart — ойланатын жүрек ұғымына жақын ұғымдар бар. Жоғарыда аталып өткендей Адам Смиттің жан ашу сезімін негізгі құндылық ретінде көруі, ұждан ұғымына жақын ұғым қолдануы, Джон Локк сияқты либерал саяси философияның негізін қалаушылардың метафизикалық ұғымдарға жақындығы да ойландырады. Жергілікті козмологиялар, индоген мәдениеттер, өркениеттер, діндерде ақыл мен сезімді бөліп тастау, дихотомия құру деген нәрселер көп болмаған.
Жуырда сол деколониал уоркшопта америкалық профессорлардың бірі уоркшоптағы әсерін бөлісіп, «Білесіз бе, мен Америкадан келдім, мен ақ (white) профессормын, бірақ өзімді Қазақстанда еркінірек сезінемін» деді. Біз таңырқап қалдық. Ол кісі өзінің протестант христиан екенін, құдайға сенетінін айтты. Саяси ғылымдар профессоры екен. Бірақ АҚШ-тағы университетте өзімнің діни сенімім туралы студенттерге айта алмаймын дейді. Еуропада тіпті айта алмаймын деді. Неліктен? Мен мұны университетте айтсам, ғылым адамы емес болып көрінемін, мені жеп қояды. Әсіресе Еуропада дейді, Америкада мәселе сәл басқаша, әрине, дегенмен оларда да бұл норма емес. Қазақстанда мұны ашық айта аламын деді. Өйткені бұл жақта маған христиан протестант болып, ғылыммен қалай айналысасың деп, адамдар таңғалмайды дейді. Бұдан нені аңғаруға болады? Батыс әлемінде ол кісілерді қысатын өзінше колониал түсініктер бар.
Дін — монолит құбылыс емес. Ешқандай дін монолит, гомоген, қатып қалған болмады да, болмайды да. 20-ғасырдың басына дейін басқа ағымдағы христиандармен үйленуге тыйым салған Католик шіркеуі кейінгі жылдары негізгі іргелі адам құқықтарын қабылдай бастады (әрине, түйткілдер әлі де бар). Керісінше мысал, 20-ғасырдың басында «құрбан шалмаңдар, одан да оқу мен денсаулық саласына донат жасаңдар», «патриархал қоғам қанаушы әрі құдайдың әділ сипатына қайшы», «құдайы тамақ бермеңдер, ысырап болады», «ер балаларды сүндеттеу — діни міндет емес» деп айтқан Орталық Азия мұсылман реформаторлары (жәдидтер) қайда, қазіргі әсіреконсерватор діндарлар қайда?
Бейотар/деколониал түсінік те жергілікті козмологиялардың, діндердің әлеуметтік түрде жаратылатын құбылыстар екенін қабылдағандықтан, олардың жалпыға ортақ адами қадір қасиетті қабылдайтын жорамалдар, модельдер шығаруын барынша қолдайды. Яғни, адами қасиетті қорлайтын, тұрпайы, жабайы нәрселерді қабылдай қоймайды, ондай релятивизмнен тыс.
Mary Wollstonecraft by John Opie (c. 1797)
Оразай Қыдырбай: Өнер колониал түсінікке, капитализмге қалай қарсы тұра алады?
Ғалым Жүсіпбек: Менің ойымша, бейотар, деколониал түсініктің бірте-бірте дамуы осы қайшылықтың шешілуіне көмектеседі. Олар жоқ емес, бар. Мысалы, Канадада жергілікті халықтың ғасырлар бойғы білімін қайта жаңғырту қолға алынып жатыр. Африка елдерінде де осындай бар, мұсылман елдерде осындай талпыныстар көрінеді. Өз елімізде де Назарбаев университетінде Шумайла Юсуфзай профессордың бастауымен осында шаралар жүргізіліп жатыр. Бір қызығы, олар мұны Бизнес мектепте жасап жатыр. «Деколониал бастама» мен «Бизнес мектеп» бір-бірімен үйлеспейтін нәрселер сияқты.
Бірақ олар Орталық Азия халықтарындағы деколониал бейотар өнерді бизнес жасау деп айтпайды, enterpreneur — кәсіпкерлік, деколониал кәсіпкерлікті тұжырымдап, зерттеп жатыр. Өткенде солардың уоркшобына қатысып қайттым, керемет жоба. Бір ғана мысал: өзбекстандық атақты кәсіпкерлерді зерттеген, кәсіпкерлер «бізді бизнесмен деп айтпаңыз, біздің мақсатымыз — ақша табу емес. Өзбекше «хунербазбыз», яғни «өнерпазбыз» деп айтқан.
Бұл нені аңғартады? Демек олардың дүниетанымында инструменталист ақыл жоқ. Олардың дүниетанымында басқа ақыл бар. Бұл ақыл сезіммен бірге. Олардың айтатыны: «Біз бұл ісімізді, кәсібімізді ақша табу үшін жасап жатқан жоқпыз. Оны адамзатқа, өзіміз өмір сүріп жатқан қоғамға пайдалы болсын деп жасап жатырмыз». Сонда бұл қандай ақыл? Ол инструменталист ақыл емес, ол эмпатикалық және альтруист ақыл. Көрдіңіз бе, бұл жерде ақыл мен сезім ұштасады. Бұл — бейотар/ деколониал кәсіпкерлік. Демек, ол Орталық Азияда болған, кейін советтер одағы кезінде оны өшіруге тырысты, ал тоқсаныншы жылдардағы өтпелі кезеңде колонизацияның басқа түрі қосылып кетті. Авторитар-тоталитар жүйенің орнына неоклассик/неолиберал капиталист жүйе келіп бізді отарлады.
Менің байқағаным, Шумайла Юсуфзайдың тобы көбіне өнерге жақын кәсіпкерлікті зерттейді. Мысалы, өзбекстандық кәсіпкер кілем тоқиды. Бұл да өнер. Екінші кейс те Өзбекстаннан, олар фаянс жасайды. Керамиканы күйдіреді, одан кейін бояйды. Өте атақты екен, Франциядан, Германиядан келіп, арнайы тапсырыс береді. Сонда олардың жасап жатқаны — өнерге байланысты кәсіпкерлік. Алайда ақша табу негізгі мақсатымыз емес деп айтады. Ең бірінші мақсат — халыққа пайдалы болу. Тіпті cол өнерпаздардың бірі «Біз құдайға, Аллаға сенетін адамдармыз. Алла сұлулықты жақсы көреді» деген. Яғни, олардың өнер туралы түсінігі, парадигмалары мүлдем басқа.
Демек жергілікті Орталық Азия мұсылман мәдениеті де осыны бір кездері белгілі деңгейде қабылдаған, оны белгілі бір деңгейге шығарған. Қазіргі капитализм жайлаған кезеңде, тіпті өнерді капитализм құралына айналдырған кезде бұл бейотар бас көтеру, деколониал бетбұрыстар көп нәрсені өзгертуі мүмкін. Және мынаған да назар аудару керек, жоғарыда айтылғандай, негізінде либерал саяси философия мен нарықтық экономика этикамен, моральмен жақын байланыста болған. Адам Смит, Джон Локк сияқты іргелі тұлғалардың пікірлері мен ұстанымдарын дұрыс түсіну керек.