Қазақ жазуының тарихы: кириллицадан латынға 

Жазу пайда болған орта ғасырларда қазақ халқы көне түркі тілін қолданды. Кейін 10-20 ғасыр аралығында ислам дінінің таралуына байланысты араб әліпбиі қолданыста болды.

1912 жылы қоғам қайраткері Ахмет Байтұрсынұлы араб әліпбиін қазақ тілінің дыбыстық ерекшеліктеріне бейімдеп, жаңа әліпби жасады. Ол халық арасында «төте жазу» деген атпен кең тарады. Реформаналған араб әліпбиі қазақ-орыс мектептерінде, медреселерде оқытылды. Байтұрсынұлы өзі редактор болған «Қазақ» газеті араб графикасында жарыққа шығатын.

1920 жылдардың басында Кеңес өкіметі орыстілді емес елдерде тіл реформасын бастады. Реформа жергілікті әліпбилерді латын қарпіне көшіру жайлы болды. Кей тарихшылар реформаның мақсаты – мұсылман елдерді ислам дінінен алыстатып, құндылықтарын ұмыттыру болғанын айтады.

Латын әліпбиіне көшу идеясы қазақ зиялыларын екіге бөлді. Мәселен, тіл маманы Ахмет Байтұрсынұлы бастаған кейбір қазақ зиялылары араб жазуының жақтаушылары болды. Олар латын жазуының казақ фонетикасын жеткізуде мүмкіндігі аз екенін алға тартты. 

«Араб әліппесі қазақ арасына дінмен бірге жайылған. Дінмен байланысқан әліппені тастап, қазаққа басқа әліппе алдыру қиын жұмыс. Бұлай болған соң, араб харіп-терін қазақ дыбыстарына жеткізу амалын табу керек», – деді Байтұрсынұлы.

Өз кезегінде, латыншылар араб әліпбиінің бас қатыралық қосымша белгілері көптігін, солдан оңға қарай жазылуын, дыбыстарды дәл жеткізбейтінін сынға алды. Дау ұзыққа созылды (бірденені еске түсіреді, солай емес пе?). Ақырында, латыншылар жеңіп шықты

1929 жылы қазақ жазуының араб әліпбиінен латын графикасына түпкілікті көшкенін хабарлайтын «Жаңа алфавит туралы қаулы» шықты.

Фото 1: tengrinews.kz
Фото 2: tengrinews.kz

Алайда латын әліпбиінің тағдыры ұзаққа бара қоймады. Ол 1929 жылдан 1940 жылға дейін пайдаланылды. Сол жылы «Латындандырылған қазақ әліпбиін орыс графикасына негізделген жаңа әліпбиге ауыстыру жайлы» заңнама қабылданды. Яғни, қазақтар енді кирилицамен жазатын болды. Содан бері Қазақстанда кириллица біржола тұрақтап қалды. 

Бірақ қашан да болмасын араб графикасын қайтару туралы ұсыныс тоқтаған емес. Qazaq grammar жобасының авторы, Нұрсұлтан Бағидолланың айтуынша, латын әліпбиіне көшудің ең негізгі себебі – қазақ тілінің төл дыбыстық заңдылықтарын қалпына келтіру:

«Қазақ тілі 1940 жылы кириллицаға көшкеннен кейін русификацияға, яғни орыстандыру саясатына қатты ұшыраған. Қазақ тіліне мүлдем қажетсіз дыбыстар қосылуымен қатар, кірме сөздердің түгелі дерлік орыс тіліндегі нұсқасы бекітілді. Яғни қазақ тілінің шетелдік сөздерді бейімдеу механизмі жойылып қалды. Мысалы 1940 жылға дейін «алюминий« сөзін қазақшаға бейімдеп «әлүмен» деп, «клуб» деген сөзді «құлып» деп айтатын, жазатын. Латын реформасының негізгі себебі – осыларды жөндеу».

Латын әліпбиіне ауысу қаншалықты қымбатқа түсетінің жайлы нақты есептеу жоқ. Экономист Жандос Темірғалидің сөзінше, жалпы шығын 200 млн доллардан асып кетсе, таңғалатын түгі жоқ. Латын әліпбиіне көшуді құптамайтындар кеткен шығын ақталмайды, халықтың сауаттылығы төмендейді, кириллицада жарық көрген туындылар жоғалады деп қорқады. Аталған қауіптердің алдын-алу үшін бұл мәселе жан-жақты зерттелуі керек.